Een smedengeslacht

Opvallend aan de familie Van Meerkerk is het grote aantal smeden dat het heeft voortgebracht waaronder een ononderbroken keten van tien generaties: vanaf Jan Willemszoon, die omstreeks 1599 in Meerkerk werd geboren tot de smid Hendrik van Merkerk, die in 1940 werd geboren in Schoonrewoerd en daar als laatste smid van de familie het smidsvuur in 1992 doofde.

Het is zeer waarschijnlijk dat ook de voorouders van Jan Willemszoon al smid waren: het was een gerespecteerd ambacht waarmee goed de kost kon worden verdiend. Als een smid alleen dochters had, dan kwam het regelmatig voor dat de dochter trouwde met een leerling-smid die dan later de smederij overnam.

Tegenwoordig heeft het beroep veel aan belang ingeboet hoewel er via machinale weg nog steeds veel smeedijzer wordt verwerkt.

Vroeger was het beroep van smid veel belangrijker en het is al heel oud, zo'n 5.000 jaar. Dit belang blijkt ook uit het feit dat de oude Grieken een god van de smeden hadden, Hephaistos (bij de Romijnen heette hij Vulcanus). De smid was in een gemeenschap een onmisbare persoon omdat hij veel producten maakte die essentieel waren voor andere beroepen, zoals landbouwwerktuigen, hoefijzers en wapentuig. Dit vereiste van de smid veel technisch inzicht. Het ambacht was met geheimzinnigheid omgeven ("het geheim van de smid") omdat het duister was wat er bij het smeden precies gebeurt. Pas met de ontwikkeling van de theoretische achtergrond van het vak metallurgie is duidelijk geworden waarom ijzer door het te smeden, niet alleen in de gewenste vorm kan worden gebracht, maar tegelijk ook gunstigere eigenschappen krijgt.

Bijzonder was dat de eerste generaties Van Meerkerk smid van torenuurwerken waren. In die tijd werd een torenuurwerk een "horologie" genoemd, ze werden door ons voorgeslacht gebouwd en onderhouden. Hiervoor was veel vernuft en ook geld nodig, omdat het uurwerk pas betaald werd na de bouw en nadat aangetoond was dat het uurwerk op tijd liep.

Mogelijk om die reden ging Jan Willems in 1613 een lening aan bij de schepen van Meerkerk:

24-12-1613: Jan Willemsz., smid, won. in Meerkerk, is schuldig aan Berrent Jansz. 100 carolus guldens. Deze lening werd pas in 1664 terugbetaald.

Het enige uurwerk waarvan zeker is dat een Van Meerkerk het heeft gebouwd en dat ook nog steeds bestaat, bevindt zich in de toren van de Sint Stevenskerk van Werkhoven. Dit uurwerk werd in 1699 gebouwd door Hermen Claes van Meerkerk, de kleinzoon van Jan Willems.

Hieronder een foto van dit torenuurwerk.

Dit torenuurwerk was al voorzien van de slinger die door Huygens was uitgevonden (patent 1657) wat aantoont dat deze verbetering al snel werd overgenomen door ons voorgeslacht.

Op ijzer van het torenuurwerk is een zogenaamd smidsmerk te zien dat hier bestaat uit zes achtpuntige sterren in een driehoek met erboven een arcering. Het is nog niet bekend of dit smidsmerk alleen door Herman Claes van Meerkerk werd gebruikt. Deze smidsmerken konden vanaf ca. 1600, toen staven smeedijzer uit Zweden werden ingevoerd, met een beitel in het nog warme ijzer worden aangebracht. Ook voor het torenuurwerk in Werkhoven is waarschijnlijk Zweeds ijzer gebruikt wat te zien is aan de aanwezige stempels.

De amateurhistoricus van Werkhoven, de heer Johan van Impelen, heeft een artikel over de aanbesteding van dit torenuurwerk geschreven dat beschikbaar is via Downloads.

Dat het torenuurwerk van goede kwaliteit is, blijkt uit het feit dat het in 2012 nog steeds in beweging gebracht kon worden en regelmatig tikte. 

De heer Ir. L.A.A. Romeyn heeft voor het tijdschrift van de Stichting tot behoud van het torenuurwerk (aflevering april 2020, 39e jaargang nr. 145) een artikel over de historie van smeedijzeren torenuurwerken geschreven dat hieronder is te downloaden (met dank aan de auteur).

De heer Toine Daelmans heeft voor het tijdschrift van de Stichting tot behoud van het torenuurwerk (aflevering augustus 2020, 39e jaargang nr. 146) een artikel over de vroegste ontwikkeling van het mechanische torenuurwerk geschreven dat hieronder is te downloaden

(met dank aan de auteur).

Op 27 mei 2017 werd door een delegatie van de familie van Me(e)rkerk een bezoek gebracht aan de Sint Stevenskerk in Werkhoven. 

Bijzonder aan de ontmoeting was dat de meeste familieleden elkaar hier voor het eerst ontmoetten. Daarnaast was het apart om te constateren dat Erik van Merkerk woont in Schoonrewoerd, hetzelfde dorp waar onze smid Hermen van Meerkerk het torenuurwerk heeft vervaardigd. De familie werd rondgeleid door de amateur-historicus van Werkhoven, de heer Johan van Impelen en van de Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk was de heer Loek Romeyn aanwezig. De gelegenheid werd ook gebruikt om de voorgenomen renovatie van het uurwerk te bespreken: er is sprake van dat het uurwerk een museale opstelling krijgt op de huidige plek in de toren. Dit wil zeggen dat het weer bruikbaar wordt gemaakt om tijdens rondleidingen te functioneren, echter zonder dat de wijzerplaat en de klok van de kerktoren op het uurwerk worden aangesloten. Wel zouden de aanwezige honderden jaren oude stenen gewichten weer hun functie terug kunnen krijgen voor de aandrijving van het uurwerk.

Voor het blad "Het Torenuurwerk" heeft Loek Romeyn een interessant artikel over het uurwerk in Werkhoven geschreven dat hieronder is te downloaden als pdf (met dank aan de Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk):

Dankzij de Historische Vereniging Wolfgerus van Aemstel weten we dat Herman Claes ook in Ouder-Amstel een torenuurwerk heeft geleverd. In hun blad Speuren en Ontdekken van september 2000 jrg. 16 nr. 3 pag. 19 en 20 is te lezen: 

"De hele bevolking kreeg in 1724/1725 te maken met de gevolgen van het aanbrengen van een uurwerk in de toren van de kerk. Harmen Claasz Meerkerk, uurwerkmaker uit Leerdam, kreeg in januari 1724 de opdracht om voor 1 juli 1724 voor f 425,- een nieuw uurwerk te plaatsen, zo groot als in Abcoude. Maar het geld hiervoor was kennelijk niet voorhanden en dus werd er een lijst opgemaakt om ieder huisgezin te schatten op het betalen aan het uurwerk. Aan de kerkenraad werd f 100,- gevraagd als bijdrage voor het uurwerk doch deze weigerde. Het was natuurlijk wel belangrijk voor iedereen want maar enkelen bezaten een 'horologie'." 

De kerk waarover gesproken wordt werd in 1774 afgebroken. Nader onderzoek zou moeten uitwijzen of het uurwerk in de in 1775 geopende Hervormde kerk (nu Amstelkerk geheten in het dorp Ouderkerk aan de Amstel) overgeplaatst is en nu nog aanwezig is.

Heel interessant aan het bovenstaande is dat verwezen wordt naar het torenuurwerk in de kerk van Abcoude, dit suggereert dat Harmen Claasz ook dit uurwerk heeft vervaardigd.

Inderdaad zijn er grote overeenkomsten tussen de smidsmerken op het door hem vervaardigde uurwerk in Werkhoven en dat in Abcoude, zoals opgemerkt door de heer Loek Romeijn van de Stichting tot Behoud van het Torenuurwerk: in Werkhoven bestaat het smidsmerk uit zes sterren met daaronder een door arcering opgevulde band, in Abcoude zijn het drie vergelijkbare sterren en daaronder een door stippen opgevulde band. De indruk wordt gewekt dat Harmen zijn smidsmerk in de loop van 25 jaar enigszins heeft vereenvoudigd! De smidsmerken zijn hieronder afgebeeld.

De smidsmerken in Werkhoven (links) en in Abcoude (rechts) lijken opvallend veel op elkaar.

Ook in Gameren heeft Herman Claes van Meerkerk een torenuurwerk geleverd want op de website van Hervormd Gameren is te lezen:

... Een jaar later richtten het dorpsbestuur en dominee Petrus de Roy van Gameren zich tot Baronesse van Randwijck, Vrouwe van Gameren, met het verzoek om een uurwerk op het torentje te mogen maken ‘tot sonderling ciraed en nuttighijt'.
In augustus 1726 gaf zij toestemming en kort daarop vond de aanbesteding plaats. De opdracht ging voor 250 gulden naar Herman Claessen van Meerkerk, die het werk naar tevredenheid heeft uitgevoerd en gedurende vier jaar verantwoordelijk was voor het onderhoud. Het uurwerk werd verzorgd door de schoolmeester Rijk van den Bergh die hiervoor vanaf 1727 een traktement ontving.

Dit torenuurwerk bestaat niet meer. Wel is het bestek van dit torenuurwerk bewaard gebleven in een document dat Herman Claes van Meerkerk persoonlijk heeft opgesteld en dat in het Regionaal Archief Rivierenland in Tiel wordt bewaard:

Van andere smeden uit onze familie is van hun werk niet veel bekend. Wel bevond zich in het nu niet meer bestaande Vreeswijks Museum een zandbaggerbeugel uit omstreeks 1950 van een smid met de naam Van Merkerk. Waarschijnlijk was deze baggerbeugel gemaakt door Dirk Pel van Merkerk (1910-1977) uit Vreeswijk: 

Van de smid Johannes van Merkerk (Nieuwpoort 1893 – Ameide 1977) is bekend dat hij zwierschaatsen maakte voor zijn kinderen. Ook de broers Cornelis van Merkerk (Schoonrewoerd 1886-1940) en Dirk Jan van Merkerk (Schoonrewoerd 1904-1975) vervaardigde schaatsen. Zij gebruikten het smidsmerk "GEBR v.M."

Hieronder de smederij in Nieuwpoort waar Johannis van Merkerk (1828-1907) en zijn zonen Hendrik van Merkerk (1863-1943) en Cornelis van Merkerk (1874-1956) werkzaam zijn geweest. Ook Dirk van Merkerk (1907-1996), de zoon van Hendrik, is hier lange tijd smid geweest.

Rechts van de smederij staat het woonhuis.

In 1977 is de smederij geheel gerestaureerd en is een plaquette van de ANWB aangebracht (foto's en informatie met dank aan Ria van Merkerk):

Hieronder een tabel met alle bekende leden van de familie Van Me(e)rkerk die het beroep van smid hebben uitgeoefend. Voor zover nu bekend zijn dit er 28!

Soms ging het beroep van smid ook via de vrouwelijke lijn verder: het gebeurde nu en dan dat een leerling trouwde met de dochter van de smid. Een voorbeeld is Anneke van Merkerk (1821-1913) die trouwde met Cornelis Stravers die smid werd in Meerkerk.